Op steeds meer scholen in Nederland wordt de silent book-aanpak ingezet: een zeer effectieve werkvorm die leidt tot dieper tekstbegrip. Oók bij kinderen met een minder grote woordenschat in het Nederlands. Tjalling Brouwer, senior onderwijsadviseur/taalspecialist, conceptauteur van de taalmethode Staal en bedenker van deze aanpak, vertelt. Deel II van een tweeluik: het ontstaan van de silent book-aanpak en de relatie met de nieuwe kerndoelen.
Tjalling Brouwer is taalspecialist bij Xperto Onderwijs en conceptauteur van Staal taal.
Silent book-aanpak in een notendop
Sessie 1: De kinderen bekijken de prenten in stilte en vormen hun eigen idee over de inhoud van de tekst. Daarna bekijken de kinderen de prenten nog een keer en praten ze er met elkaar over. De leerkracht stelt vragen die de hogere denkvaardigheden aanspreken.
Sessie 2: De leerkracht laat opnieuw kort de prenten zien, komt terug op de voorspeling die de kinderen hebben gedaan en leest vervolgens de tekst zonder onderbrekingen voor, terwijl de kinderen naar de prenten kijken. De leerkracht vergelijkt samen met de kinderen de tekst die de schrijver bedacht heeft met de voorspelling die de kinderen hebben gedaan: wat was hetzelfde, wat was anders?
Lees ook deel I: Wat is de silent book-aanpak precies?
Hoe ben je tot deze aanpak gekomen?
Als taalspecialist begeleid ik scholen bij het onderwijs in tekstbegrip. Tot voor kort noemden we dat vaak ‘begrijpend lezen’. Voor scholen ging het dan eigenlijk altijd om het lezen van teksten in enge zin, dus om geschreven teksten. Het begrijpen van gesproken teksten, dus begrijpend luisteren, zagen scholen vaak als iets anders. Dit werd versterkt doordat er aparte toetsen waren voor begrijpend lezen en voor begrijpend luisteren – die zijn er overigens nog steeds.
Ik pleit ervoor om geschreven en gesproken teksten meer in samenhang aan te bieden . Bijvoorbeeld door de leerkracht de tekst die centraal staat voor te laten lezen. Het doel is immers niet het verklanken, maar het begrijpen van de tekst. Hierna kunnen de kinderen de tekst dan zelf of samen met hun maatje lezen. Hiermee is het een vorm van herhaald (mee)lezen, belangrijk voor diep tekstbegrip.
Enkele jaren geleden kwam ik aanraking met het voor mij in professionele zin ‘beslissende boek’: Kodo, De weg van de Boog van Bert Kouwenberg. In dit boek wordt het verhaal afwisselend verteld door teksten in traditionele zin en de prenten. Met andere woorden:
Op basis van dit verhaalconcept ging ik naast de combinatie van begrijpend lezen-begrijpend luisteren tijdens scholingsactiviteiten ook inzetten op het begrijpend kijken. Hiermee werd voor mij het begrip ‘tekst’ nog breder. Teksten zijn niet alleen geschreven en gesproken teksten, maar ook getekende of gevisualiseerde teksten.
Teksten zijn niet alleen geschreven en gesproken teksten, maar ook getekende of gevisualiseerde teksten.
Een prachtig voorbeeld is het boek De kindereter over een meisje dat zich verveelt en ontvoerd wordt door een kinderrover. De prenten vertellen een heel ander verhaal dan de geschreven tekst. Het ligt dan ook voor de hand om de kinderen eerst naar de prenten te laten kijken en dan pas de tekst voor te lezen. Om de focus op de tekst te versterken plakte ik de tekst tijdens sessie 1 van de silent book-aanpak weg. Deze aanpak bleek voor kinderen voor wie het Nederlands niet de thuistaal is, erg goed te werken. Zij hadden steun aan het kijken voor het begrijpen van het boek.
Ook stuitte ik op een artikel over het Italiaanse eilandje Lampedusa waar veel vluchtelingenkinderen worden opgevangen. Er is daar een bibliotheek ingericht met tekstloze prentenboeken, afkomstig uit 22 verschillende landen. Het idee is dat ieder kind, welke taal het ook spreekt, een eigen verhaal kan maken op basis van de prenten in het boek. Op deze manier kunnen ze gezamenlijk een boek beleven zonder dat ze een gemeenschappelijke taal spreken. Je kunt ook zeggen dat de gemeenschappelijke taal de beeldtaal is. Die is min of meer universeel.
Binnen dit project werden ook tips ontwikkeld voor de inzet van deze tekstloze boeken. Een van die tips was om niet te spreken tijdens de (eerste) aanbieding van het boek. Hooguit in stilte te communiceren, bijvoorbeeld door gebaren te maken.
Het in stilte kijken naar ‘stille’ boeken heb ik vertaald naar een onderwijskundige context voor het aanbieden van prentenboeken in het algemeen. Daarbij kun je niet alleen gebruikmaken van tekstloze boeken, maar je kunt een boek ook ‘stil’ maken door de tekst (tijdelijk) weg te plakken. Zo kun veel meer prentenboeken inzetten en bovendien krijg je de kans om de voorspellingen van de kinderen te vergelijken met de tekst die de auteur heeft bedacht. Je verbindt begrijpend kijken met begrijpend luisteren en in de hogere groepen ook met begrijpend lezen aan de hand van rijke prentenboeken.
Ook in de midden- en bovenbouw kun je prima prentenboeken gebruiken.
Is deze aanpak alleen geschikt voor de onderbouw?
Vaak worden prentenboeken geassocieerd met de onderbouw, maar ook in de midden- en bovenbouw kun je prima prentenboeken gebruiken. Sterker, eigenlijk is het jammer dat dit zo weinig gebeurt, terwijl ook oudere kinderen heel erg kunnen genieten van rijke prentenboeken. Ook hier zie je de kracht van beeldtaal: die is niet alleen universeel, maar vaak ook niet gebonden aan leeftijd. Overigens zijn er steeds meer prentenboeken die juist gemaakt zijn voor oudere kinderen. Een prachtig voorbeeld hiervan is het boek Verliefde vlinders. Het heeft een mooie balans tussen tekst en prenten. Net als Kodo speelt dit boek zich af in Japan. Door ook de prenten te lezen, begrijp je de tekst en de culturele setting beter.
Daarnaast hoef je ook niet altijd uit te gaan van volledige boeken. Je kunt met het oog op verdiepend tekstbegrip ook kinderen eerst met aandacht laten kijken naar illustraties of foto’s bij een tekst. Ik noem dat de silent picture-aanpak. Op basis van deze silent pictures denken kinderen in hun thuisstaal na over waar de tekst over gaat. Dit stil kijken is niet alleen helpend bij anderstalige kinderen; alle kinderen, ook die voor wie het Nederlands hun primaire taal is, komen hierdoor tot dieper tekstbegrip.
Hoe zit het met de silent book-aanpak en de nieuwe kerndoelen voor Nederlands?
In de karakteristiek, de toelichting op de nieuwe kerndoelen Nederlands, is samenhang een kernwoord. Hierbij gaat het zowel om de samenhang tussen taal en de andere leergebieden als om de samenhang binnen de taaldomeinen zelf. Een mooi voorbeeld in dit verband is de samenhang tussen lezen, luisteren en kijken met begrip.
Ook wordt benoemd dat het expliciet gebruikmaken van de kennis en vaardigheden die kinderen hebben opgedaan in hun thuistaal positief werkt bij de taalverwerving van het Nederlands: ‘Het beheersen van verschillende talen werkt wederzijds versterkend’. Wat mij betreft valt het lezen van beeldtaal hier ook onder.
Daarnaast wordt in de kerndoelen veel aandacht besteed aan het begrijpen van teksten, zowel binnen het domein communicatie als binnen het domein literatuur. In de nieuwe kerndoelen Nederlands worden veel hogere eisen gesteld aan het aanbod en aan de doelen die nagestreefd worden. De silent book- en de silent picture-aanpak kunnen helpen om dit hogere ambitieniveau te realiseren.
* Het project Silent books is een initiatief van IBBY international. Zie voor meer informatie https://www.ibby-nederland.nl/ibby-international/silent-books/.
Meer lezen en concrete lessuggesties: www.xperto.nl en www.silentbookaanpak.nl (in ontwikkeling).
